الف) اگزیستانیالیسم: از واژه tsix به معنی وجود مشتق است. از منظر این مکتب، در جهان هستی برای همه موجودات، ماهیتی در نظر گرفته شده است جز انسان. خدا طبیعت وجود انسان را ساخته است اما عظمت و زیباییها وخوبیها و. بالاخره همه هویت انسان، ساخته خودش میباشدنسان عبارت است از صفاتی که ما باید بسازیم. بنابراین وجدان مشترک انسانی که همه آدمها در آن شریکاند موهوم است و فقط وجود در همه مشترک است. در اخلاق، ملاکی نیست. ما ملاک را بعد از عمل میسازیم. هر کس هر عملی را مشروط بر این که در آن حسن نیت داشته باشد، ام دهد در این صورت عملی اخلاقی انجام داده است. بالاخره از نگاه سارتر، مؤسس این مکتب، انسان در طبیعت وانهاده است. ناامید از عنایت خدا، نا امید از این که طبیعت سرنوشت او را بسازد، حتی ناامید از انسان
ب) پلورالیسم: larulP به معنی جمع و کثرت است. لذا گرایش پلورالیستی در قبال گرایش مونیستی citsionoM یا وحدتگرایی قرار دارد. اگر ما چند فرد یا چند گروه را برای انجام کاری پذیرفتیم این را پلورالیسم میگویند. پلورالیسم در عرصههای گوناگون مطرح میشود. در همه این عرصهها گاه به معنی پذیرش کثرت و نظرات مختلف در عمل یعنی، همزیستی مسالمتآمیز است. گاه نیز در جنبه نظری و علمی به کار میرود. به این معنی که تأمل به صحت همه دیدگاههای مختلف در زمینه سیاست، فرهنگ، اقتصاد یا دین شویم. بنابراین پلورالیسم دینی مثلاً در بعد نظری به معنای حقانیت ادیان متعدد است چرا که خوا و حقیقتها در بین ادیان پخش شده است. در یک جمله کوتاه در نقد این نگرش میتوان گفت: تعالیم همه ادیان، چگونه ما را نهایتاً به نقطه واحدی میرسانند؟ وقتی اسلام اولین مسأله و سخنش این است که خدا یکی است و راه رستگاری، پذیرفتن توحید است این راه، چگونه با میتی که دعوت به تثلیث میکند یکی است؟ آیا دو خط که در دو جهت متقابل امتداد دارند ممکن است در یک نقطه با هم تلاقی کنند؟
ج( فمینیسم: فمینیسم که از واژه emeF به معنی زن مشتق است به معنی عقیده به حقوق زنان و گرایش به دفاع از زن است. اولین هسته سازماندهی شده این گرایش، در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1945 گذارده شد. هر چند در این نشست، واژههایی از قبیل مقام زن و حقوق بشر، ترنمی خوش داشت اما اینک که بیش از پنجاه سال از طنینافکنی آن ندای اولیه میگذرد آثار ناخوشایند آن در حرکتها و تشکلهای ایجاد ر دنیا به خوبی به چشم میخورد. قبل از این حرکت سازماندهی شده، در اوایل دهه 1910، پیشروان حقوق زنان در آمریکا، کلمه فمینیسم را به فرهنگ لغات غربی وارد کردند. در سال 1916 حزب ملی زنان فعالیت خود را آغاز کرد. با انقلاب صنعتی، نهضتهای فمینیستی نیز فشار خود را در راستای اشتغال زنان در فعالیتهای صنعتی افزایش دادند. بدون آن که برای کانون خانواده و نقش حیاتی آن به عنوان همسر و مادر، برنامهای اندیشیده باشند. به نام آزادی زن و برابری او با مرد، جایگاه والای زن به عنوان مربی جامعه لگدمال شد و ارزش اقتصادی دادن بوقت و کار وی، جانشین ارزش نقش تربیتی او گردید. سیگار ویژه زنان، حق انتخاب برای تنها زیستن و تشکیل خانواده یک نفره، ایجاد مرکز بحران تجاوز، عشق آزاد و. از ارمغانهای دیگر این جریان بود.
د) بوروکراسی: این عنوان بر قشر اداری هر سازمانی که نیازمند مدیریت وسیع است، گفته میشود و نیز منظور از آن حاکمیت این قشر به عنوان یک طبقه اجتماعی میباشد. سلطه سیاسی و اقتصادی این قشر، در نگرش بوروکراسی در جامعه، دائماً رو به تزاید است و بسیاری، آن را نو حاکمیت طبقهای گسترده و خطرناک میدانند. اما از نظر مارکسیستها بوروکراسی یک طبقه نیست بلکه آلت طبقات حاکمه است
ه) آریستوکراسی: به معنای اشرافیت است و معمولاً آن قشر و دستهای را نشان میدهد که دارای امتیازات فراوان هستند و از ثروت و نفوذ برخوردارند. در این نگرش مقامات عالی هم در اختیار این گروه قرار میگیرد و قدرت سیاسی در دست این قشر متمرکز میگردد.
و) دموکراسی: لفظی است یونانی که از دو کلمه someD (مردم) و satorC (حکومت کردن) ترکیب شده است. دموکراسی به معنای اعمال قدرت به وسیله جامعه است. مونتسکیو میگوید: دموکراسی هنگامی برقرار میشود که مردم حاکمیت و قدرت را در دست داشته باشند. ادعای دموکراسی جدید مشارکت همگانی، آزادیهای خصوصی و عمومی، تعدد ایدئولوژی، تصمیم اکثریت، تعدد نهادهای حاکم و. میباشد. در انواع دموکراسی میتوان به موارد مستقیم، پارلمانی و نیمه مستقیم اشاره کرد. نوع نیمه مستقیم بدین معنی است که هر چند امور به دست نمایندگان سپرده شده است، مردم در امور اجتماعی شرکت فعال دارند.
ز) لیبرالیسم: واژه larebiL در لغت به معنای مختلف به کار رفته است: آزاد مرد در مقابل برده، روشنفکر، سخاوتمند، لاابالی، بیبند و بار و. اما در اصطلاح به یک گونه طرز تفکر در زمینههای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دینی گفته میشود که تکیه اصلی آن بر آزادی هر چه بیشتر و توجه به حقوق طبیعی افراد است. این مکتب که اولین بار به عنوان یک حزب سیاسی در سال 1850 م در انگلیس مطرح گردید دارای اصول و ویژگیهایی است از قبیل: 1- فردگرایی: فرد و حقوق او بر همه چیز مقدم است. اگر دولت هم تشکیل شده است باید در خدمت خواستههای افراجامعه باشد و نفع جامعه، موهوم است.
2- ارزش مطلق آزادی: تنها حد آزادی در نظر لیبرالها، آزادی افراد دیگر است. دیگر هیچ مقولهای از قبیل عدالت اجتماعی و اقتصادی، حفظ بنیان خانواده، اخلاق و. نمیتواند آن را محدود کند. همه باید قربانی این آزادی مطلق شوند3- انسان محوری و امانیسم: با توجه به نگرش مادی این اندیشه به عالم، آنچه اصل است، انسان است. به همین دلیل در وضع قوانین و ارائه خطوط اصلی سیاست و اقتصاد و فرهنگ، آنچه مهم و اصل است دیدگاه انسان و اراده اوست. برخلاف ادیان الهی و توحیدی که خدا محور هستند و مقنن اصلی را خداوند میدانند. برای آگاهی بیشتر ر. ک: 1- پرسشها و پاسخها، آیتالله مصباح یزدی، ج 2 4- اگزیستانسیالیسم و علم و اسکولاستیک جدید، محمد علی آشنا 3- فرهنگ سیاسی، دکتر بهروز شکیبا 4- مجله کتاب نقد، شماره 12، پاییز 137اگزیستانسیالیسم msilaicnetsiX در لغت به معنی اصالت وجود است. همچنین اگزیستانسیالیسم نام مکتبی است که در آن سرشت انسان انکار شده و معتقد است آدمی فرآورده کار و انتخاب خویش است و ماهیت و طبیعت پیشین ندارد. این مکتب به دو شاخه الهی و الحادی تقسیم شده. از جمله اگزیستانسیالیستهای خدا پرست میتوان "سورن کیر کگور" و "کارل یاسپرس" را نام برد. از جمله اگزیستانسیالیستهای ملحد نیز میتوان "ژان پل سارتر" را نام بربرای آشنایی بیشتر با مواضع و دیدگاههای اگزیستانسیالیستها و نقد آن در آثار "شهید مطهری" به منابع زیر رجوع کنید: 1- نقدی بر مارکسیسم، ص 2 277 -255- آشنایی با علوم اسلامی، ج 1، ص 3 193- مقالات فلسفی، ج 3، ص 4 110 -109- آشنایی با قرآن، ج 1 و 2، ص 5 119 -11 فطرت، ص 6 153 -147- انسان کامل، ص 139 و 354 -330 و ص 7 355 -331- فلسفه تاریخ، ص 142 و 8 167- تعلیم و تربیت در اسلام، ص 9 322- تکامل اجتماعی انسان، ص 113 و ص 122 -120 و ص 10 51 -46- سیری در نهج البلاغه، ص 11 290- عرفان حافظ، ص 103
در مورد اگزیستانسیالیسم میتوانید به کتابهای زیر مراجعه فرمایید: 1- نظری به چهره اگزیستانسیالیسم محمد شیرازی ناشر: اعلمی 2- فلسفه علی شریعتمداری ناشر: قائم 3- کلیات فلسفه مجتبوی ناشر: حکمت 4- ضابطههای منطقی در بررسی مکتبها محمد علی سادات ناشر: سازمالیغات 5- بشر بر سر دو راهی محمد قطب ناشر: دارالعلم 6- تفسیرهای زندگی ویل دورانت ناشر: نیلوفر 7- بررسی و نقد افکار راسل محمد تقی جعفری ناشر: امیر کبیر 8- چهار مقاله از چهار دانشمند جمعی از نویسندگان ناشر: میثم 9- کارنامه برتراند راسل دور وارد ناشر: ابن سینا 10- طرحهایی در انقلاب فرهنگی محمد تقی جعفری ناشر: پیشوا 11- جهان بینی علمی برتراند راسل ناشر: آگاه 12- صد ساعت مصاحبه با راسل جرالد کالور ناشر: عطائی 13- برگزیده افکار راسل رابرت. ا 14- شرح حال برتراند راسل برتراند راسل 15- فلسفه معاصر فرد ریک ناشر: زوار
در مورد این اصطلاح باید گفت که هر چند برخی وجوه شباهت بین اسلام و مکاتب دیگر از قبیل سوسیالیسم وجود دارد ولی اختلافات اصولی و مبنایی میان اسلام و این مکاتب مانع از جعل این اصلاحات التقاطی میباشد و بررسی آثار استاد شهید خلاف این نسبت را ثابت مینماید. شهید مطهری در کتاب "نظری به نظام اقتصادی اسلام" در موضوع مرز اشتراک اسلام و سوسیالیسم چنین مینگارند: "هر چند اسلام مالکیت فردی و شخصی را در سرمایههای طبیعی و صناعی نمیپذیرد و مالکیت را در این امور عمومی میداند، ولی اسلام مالکیت اشتراکی کار را نیز نمی یعنی، طرفدار این اصل [اصل مهم سوسیالیسم] نیست که "کار به قدر استعداد و خرج به قدر احتیاج" نمیگوید همه ملزماند که کار کنند و محصول کارشان الزاماً به اجتماع تعلق دارد. پس آن مقدار از سوسیالیسم از نظر منطق و از نظر اسلام قابل توجیه است که قسمتی از سرمایه ها یعنی، سرمایههای عمومی بالاشتراک باشد و اما کار بالاشتراک را که الزامی و اجباری باشد، هیچگونه نمیتوان از اسلام استنباط کرد، مگر این که در موارد خاص یعنی، در زمینهای عمومی یا کارخانههای عمومی، طوری باشد که کار فردی میسر نباشد و تازه اگر هم این طشد نه چنین است که مالکیت فردی در کار نیست، بلکه محصول بالسویه یا بالتفاوت طبق قرارداد میانشان تقسیم میشود و هر فردی مالک فردی سهم خود خواهد بود، پس اگر مشخصه اصل سوسیالیسم را اشتراک سرمایه بدانیم، اسلام یک مسلک اشتراکی است و اگر مشخصه اصلی آن را اشتراک در کار بدانیم، اسلام یک مسلک اشتراکی نیست،(1).
همچنین مرحوم استاد در بحثهای متعدد از جمله بحث "اسلام، سرمایهداری، سوسیالیسم" ضمن نقد مکتب سرمایهداری و سوسیالیستی و برشمردن مضار و مفاسد مالکیت سرمایه و منابع تولید از یک طرف و مضار و مفاسد سلب مالکیت فردی را از محصول کار شخصی، برتریها و امتیازات اسلام و منطق اعتدالی آن را برمیشمارد، بنابراین اولاً ما چیزی به نام سوسیالیسم اسلامی نداریم و ثانیاً این نسبت به ایشان صحیح نمیباشد. ثالثاً، اگر مطلبی را در این زمینه در اختیار دارید در مکاتبات بعدی آدرس دقیق آن را ارسال نماییدبرای تبیین نظرات استاد مطهری در موضوعی که ذکر نمودید، نیازمند تعریف و بررسی دو مفهوم سوسیالیسم و کمونیسم میباشیم سوسیالیسم (socialism) یا جامعهباوری، این اصطلاح که از واژه "سوسیال" به معنای اجتماعی در زبان فرانسه گرفته شده است، معناهای بسیار دارد، اماعریف معمول این اصطلاح را در واژهنامه انگلیسی آکسفورد، چنین میتوان یافت: "سوسیالیسم تئوری یا سیاستی است که هدف آن مالکیت یا نظارت جامعه بر وسایل تولید- سرمایه، زمین، اموال و جز آنها- به طور کلی، و اداره آن به سود همگان است"،(2).
واژه کمونیسم (commuonism) از ریشه لاتین (commons) به معنی اشتراک گرفته شده است کمونیسم از قدیمیترین مکاتب سیاسی دنیا است در سال 1848 "کارل مارکس" و "فردریک انگلس" در آلمان در سال 1848 با انتشار مانیفست کمونیست حرکت تازهای در نهضت کمونیسم جهانی به وجوآوردند. از نظر فلسفی و اقتصادی کمونیسم و سوسیالیسم دارای ریشه واحدی هستند و هر دو بر مالکیت عمومی وسائل تولید تکیه میکنند، با این تفاوت که کمونیسم مرحله پیشرفت یا مرحله نهایی سوسیالیسم به شمار میآید. مارکس در آثار مختلف خود از "مانیفست" کمونیست گرفته تکتاب "کاپیتال" تاریخ تحولات جهان را بر مبنای ماتریالیسم تاریخی، یا فلسفه مادی دیالکتیکی بیان میکند مارکس تکامل وسایل تولید و نحوه تملک و بهرهبرداری از این وسایل را زیر بنای تحولات اجتماعی میداند و تاریخ بشر را به صورت تاریخ جنگهای طبقاتی و منازعه بینلم و مظلوم و استثمار کننده و استثمار شونده بررسی و تجزیه و تحلیل مینماید. از نظر مارکس دورههای تاریخی عبارتند از: 1- کمون اولیه که در این جامعه بدون طبقه هیچ گونه تملک بر وسایل و ابزار تولید وجود نداشته است، 2- بردهداری 3- فئودالیة 4- بورژوازی و سرمداری 5- سوسیالیسم 6- کمون ثانویه. به طور مختصر میتوان اساس تفکر مارکسیستی را در موارد ذیل خلاصه نمود، الف اقتصاد تعیین کننده مسیر تاریخ است و تاریخ جز جنگهای طبقاتی و مبارزه بین گروههایی که منافع اقتصادی آنها با هم متعارض است چیز دیگری نیست. بر اساس این عبیر جنگهای طبقاتی در مراحل مختلف تاریخی ابتدا بین بردگان و بردهداران، سپس میان فئودالها و "سرفها" یا دهقانان فقیر و بیزمین و بالاخره بین کارگران و سرمایهداران در میگیرد و سرانجام به پیروزی طبقه کارگر یا پرولتار یا و نفی کامل طبقات اجتماعی منتهیگردد.
ب- دولتها نقشی جز تأمین طبقه حاکم ندارند و در جوامع سرمایهداری دولت حافظ منافع صاحبان سرمایهها و استثمار طبقه کارگر است این فشار و استعمار فقط هنگامی خاتمه خواهد یافت که مالکیت خصوصی، به ویژه مالکیت ابزار تولید از میان برداشته شود و طبقه کارگر حکومت راه دست خود بگیرد. (3)
با توجه به مطالب گفته شده باز میگردیم به مطالب استاد مطهری که در نقد کتاب "حسین وارث آدم" نوشته دکتر علی شریعتی، نگاشته شده، همچنانکه خود استاد بیان میدارند، این جزوه نوعی توجیه تاریخ است بر اساس نگرشی مادی و ماتریالیسم تاریخی، یعنی نوعی روضه مارکسیستیست برای امام حسین (ع). طبق این جزوه آغاز تاریخ بشر اشتراکیت و برابری است (مرحله کمون اول) سپس نابرابری و حق و باطل بر اساس محوریت اقتصادی و مادی یعنی مالکیت آغاز میگردد و از اینجا جامعه بشر به دو بخش میشود (گروهی برده که هیچ ندارند و گروهی صاحب زمین و ایل تولید که منجر به پیدایش طبقات میگردد) و. تا اینکه دوباره بعد از گذران مراحل تاریخی، مرحله اشتراک و برابری و جامعه بی طبقه در کمون ثانویه به وجود میآید. همچنانکه استاد مطهری توضیح میدهند از دیدگاه نویسنده این کتاب همانطور که در ادوار تاریخی مارکسیسم تا زمانی که زیر بنای طبقاتی در جامعه وجود داشته باشد هر گونه تلاش از سوی انقلابیون بی حاصل است، تلاش امام حسین (ع) نیز تعصبی بی حاصل است. امام حسین (ع) هیچ نقشی در تاریخ ندارد زیرا بر اساس نگرشی مادی گرایانه مارکس و دیدگاه جبرگرایانه تاریخی او (ماتریالیسم دیالکتیک: یک مکتب الحادی است که وجود هر گونه نیروی ماوراء الطبیعی را نفی و انکار میکند. ماتریالیسم تاریخی: یا تفسیر تاریخ از نظر فلسفه مادی نیز، سیر تحولات تاریخی را از نظر مادی بررسی مینماید و برای تمامی تحولات جهان در طول تاریخ حتی پیدایش ادیان ریشه‌ای اقتصادی و مادی جست و جو میکند. سیر و روند تاریخ به سوی اشتراکیت و برابری و مساوات و نفی طبقات و حتی نفی دولت یقین تحقق کمون ثانویه است از این دیدگاه مارکسیسم تحقق این مسأله امری حتمی و جبری میباشد و آینده تاریخ جز این نخواهد بود. این نگرش و مبانی آن دارای اشکالات متعددی است.
برای آگاهی بیشتر در این زمینه ر. ک: 1- جعفر سبحانی، فلسفه اسلامی و اصول دیالکتیک 2- سید محمدباقر صدر، اقتصاد ما، ج 1 3- سید محمدباقر صدر، انسان معاصر و مشکلات اجتماعی 4- سید محمدباقر صدر، فلسفه تاریخ در قرآن 5- شهید مطهری، جامعه و تاریخ 6- شهید مطهری، نقدی بر مارکسیسم 7- محمدتقی مصباح، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن.
در اسلام، نه دموکراسی مطلق هست و نه به طور کلی به نظر مردم بیاعتنایی میشود. در قوانین ضروری و مسلم اسلام، مردم حق دخالت ندارند. درباره مسائل شرعی نیز حق نظر تنها با فقیه جامع شرایط است و مردم نمیتوانند اظهار نظر کنند. ولی در امور اجتماعی و مسائل سرنساز نظر مردم محترم است. از همینروی قرآن مجید به رهبر عظیم الشأن اسلام (ص) میفرماید: "وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ" یعنی، با مردم به مشورت بپرداز یا "وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ" یعنی، امور جامعه اسلامی باید به شوری گذاشته شود".به عنوان شاهد درباره رئیس جمهور، یا وزیر دستور خاصی وجود ندارد که چه کسی انتخاب شود. البته معیارهایی گفته شده اما تشخیص و گزینش این افراد، به عهده مردم گذاشته شده است. با این بیان، دیدگاه مردم در مسائل اقتصادی، سیاسی، نظامی، امنیتی و اجتماعی مورد احترام میباشد و آیین مقدس اسلام نیز همواره بر آن تأکید کرده است به ویژه این که در سیره نبیاکرم (ص) نمونههای بارزی از توجه به آرای اکثریت مشاهده میشوبرای آگاهی بیشتر ر. ک: 1- موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، فلسفه سیاست 2- کاظم قاضی زاده، اندیشههای فقهی- سیاسی امام خمینی دموکراسی دینی یعنی چه ??
به صفحات 33- 19 فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال اول، شماره 1، زمستان 73، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مراجعه نمایید.
سور رئالیسم (Surrealism) نهضتی هنری است که در قرن بیستم پدید آمد. این جریان میکوشد مطاوی "خفایای ذهن (Subconcious Mimd )" را از طریق دیدن امور و وقایع در خواب نمایش دهد. اولین سور رئالیستها، شعرای فرانسوی و نماد گرایانی (Symbolysts) بودند که در پی بی افکار خارج از چارچوبهای عقلانی سازی (lizationRotiona) و ارزشهای سنتی هنر بودند (Surrealism .L .Adr .Oxf).
منابع و مآخذ:
(1) )همان، ص 140 و 141)
(2) )داریوش آشوری، دانشنامه سیاسی، ص 204)
(3) )محمود طلوعی، فرهنگ جامع سیاسی، ص 703 و779)
